30 april 2016
Hazelaar, Heuvelland, 29 april 2016
In het Nederland van de 17e eeuw vormden bloemstillevens een geliefd genre in de schilderkunst. De voorstellingen, vol van kleur, bestonden uit een vaas met daarin de fraaiste bloemen, soms fruit, en omgeven door kleine insecten of exotische schelpen. Sneeuwballen, rozen, tulpen en narcissen, rijp fruit – gezien de bloeikalender niet de meest voor de hand liggende combinaties – allemaal bij elkaar in één vaas. Het waren kunstmatige composities waar de virtuositeit van afspatte.
Hoe anders waren de afbeeldingen van bloemen en planten zo’n honderd jaar eerder. Ik bedoel de vroege botanische afbeeldingen, meestal houtsneden, die volledig in dienst stonden van de studie. In al hun doeltreffende eenvoud werden de planten van top tot teen, van bloem tot wortel, weergegeven.
Hoeveel ook de kunstzinnige bloemstillevens en deze botanische prenten op het eerste gezicht van elkaar verschillen, toch zijn er grote overeenkomsten. Want allebei spiegelen ze – via het oog van de tekenaar of de schilder – de natuur op het platte vlak. En allebei zijn ze het resultaat van nauwgezette observatie.
De 16de -eeuwse botanische tekeningen vielen samen met een nieuwe wereldbeschouwing die, komend vanuit Italië, heel Europa bezielde. Wetenschappers bogen zich hernieuwd over de mysteries van de natuurlijke wereld en maakten daarbij gebruik van nieuwe onderzoeksmethoden. De arts Vesalius sneed in lijken om de menselijke anatomie te leren kennen en Galilei keek naar het heelal met behulp van een telescoop. De onbevooroordeelde waarneming was het fundament van de nieuwe wetenschap.
Ook naar de wereld van de planten werd met een frisse blik gekeken. De Vlaamse humanist Justus Lipsius schreef in 1584 over het waarnemen van planten in een tuin: ‘Loop toch even … rond in deze rijke bloemenpracht: kijk, de een ontspruit uit een kelk, de ander uit een schede of uit een knop, deze hier verkwijnt, een ander ontluikt opeens. Bestudeer ….. bij één soort de groei, de vorm en de aanblik, op talloze wijze gelijk en verschillend …… . Nieuwsgierig oog, richt u voor korte tijd op deze stralende kleuren …. die een kunstig penseel kan navolgen maar niet evenaren.’
Kijken is een kunst. Vaak, als ik over de paden door het Limburgse landschap loop, dan loop ik aan de interessantste dingen voorbij. Te druk in het hoofd, en gewend aan mijn eigen, beperkte blikveld. De hagen, heggen en houtwallen zijn momenteel allemaal aan het uitlopen en dus dwong ik mijzelf gisteren om even stil te staan en mijn ogen, à la Lipsius, de kost te geven. Ik zag de meidoorn waarvan de eerste trosjes met bloemknoppen zichtbaar werden. Alle trosjes leken op elkaar en toch waren ze allemaal anders. En ik zag de blaadjes van de hazelaar, met hun fijn gezaagde randen, en nog helemaal in de plooi, klaar om zich uit te strekken. Alles zat eraan, ze waren supergaaf, alleen nog een beetje verfomfaaid. O, ik zou willen dat ik het kon vastleggen.
Een paar jaar geleden kreeg ik een tekenles van Anita Walsmit Sachs, de bekendste botanisch tekenaar van Nederland. Ik leerde van haar dat, ook als je ongeoefend bent, je een heel eind kunt komen als je maar stap voor stap, volgens een vaste volgorde werkt. En ook leerde ik dat er geen betere manier is om een plant te leren kennen dan door hem te tekenen. Alle onderdelen, bloembladen, meeldraden, bladnerven, bladschede, beharing, je kijkt in alle rust, het gaat van je hersens naar je vingers en weer terug. En je vergeet het nooit meer.
De botanische tekeningen die in de 16e eeuw via de boeken van plantkundigen over de wereld werden verspreid, stonden aan het begin van een traditie die zich tot vandaag de dag voortzet. De afbeeldingen in de Flora van Nederland zijn namelijk niets anders; met een enkel zwart lijntje worden de uiterlijke kenmerken van een plant verbazingwekkend doeltreffend weergegeven. En alle grote bloemschilders, zoals Merian, Moninckx of Redouté, leerden hun kunst via deze basisvaardigheid.
Ik weet honderd procent zeker dat ik nooit een groot kunstenaar zal worden, maar ik weet wel dat alle kunst begint met kijken. En dat kan iedereen, als je d’r maar de tijd voor neemt.
op het grensvlak van natuur en cultuur 