Op de Nederlandse televisie is momenteel een Britse serie te zien over Queen Victoria. Ooit was ze de koningin van het Verenigd Koninkrijk. Ze werd geboren in 1819, ze werd op 18-jarige leeftijd gekroond tot koningin en ze stierf in 1901. Haar leven omvat een groot deel van de 19^de eeuw en haar regeerperiode staat bekend als het Victoriaanse tijdperk.

Zaailingen van de Victoria cruziana staan in een klein aquarium in de tropische kweekkas op de Overtuin van de Hortus Botanicus Amsterdam te wachten op uitplanten. De watertemperatuur in dit aquarium wordt op ca. 27 graden Celsius gehouden. (2015)

In 1837, het jaar van haar kroning, werd er een plant naar haar genoemd. Het was niet de minste plant. Het was een waterlelie met een ongekende groeikracht en hij was, net als het uitdijende Britse imperium, groot, groter, grootst.

De plant was zo’n dertig jaar eerder in Zuid-Amerika voor het eerst door westerlingen opgemerkt. Hij groeit daar in ondiepe, kalme wateren in het Amazonegebied. Denk aan hitte, felle zon, vruchtbare rivierklei en veel tropische neerslag. Daar, in zijn natuurlijke habitat, kan hij uitgroeien tot een diameter van zo’n 16 meter. De ronde drijfbladeren groeien aan meterslange stengels en een bladdoorsnee van 2,5 meter is geen uitzondering. U begrijpt het: de meters vliegen je om de oren. De bloemen tot slot kunnen tot 40 cm groot worden.

Zoals gebruikelijk bij de ontdekking van nieuwe planten gebeurden er ook met deze plant twee dingen: 1) de plant moest beschreven en op naam gebracht worden en 2) gerenommeerde Europese tuinen haastten zich om de plant uit zaad op te kweken.

Het op naam brengen gebeurde door de Engelse plantkundige John Lindley, in 1837 dus, en hij noemde de plant Victoria regia*, naar de net gekroonde, jonge vorstin. De opkweek vanuit zaad duurde wat langer. Af en toe lukte het ontkiemen van de zaden, sommige planten groeiden zelf uit en kregen grote bladeren. Maar, potverdriedubbeltjes, bloeien wilden ze niet. Zelfs niet in Kew Gardens. Het had uiteindelijk heel wat voeten in de aarde voordat Joseph Paxton in 1849 een Victoria regia in bloei kreeg.

Paxton was de ambitieuze tuinbaas van Chatsworth, een van de grootste huizen van Engeland. Hij observeerde de groei van zijn planten, keek naar zijn kasjes en dacht: “Dat kan beter”. Al vanaf 1828 experimenteerde hij met dunne kozijnen en glasroeden. Hij bedacht nieuwe dakconstructies en volgde ontwikkelingen op het gebied van glasproductie op de voet. Hij onderzocht de toepasbaarheid van gietijzer en bedacht slimme manieren voor de afvoer van hemelwater. Hij maakte volop gebruik van de technologische vernieuwingen van de Industriële Revolutie om lichte, warme en ruime kassen te bouwen. Altijd met als doel om planten in de kunstmatige omgeving van de kas optimaal te laten groeien. Na twintig jaar van experimenteren met warme kassen in alle soorten en maten was Chatsworth dus als geen andere tuin toegerust om de Victoria regia, ook wel de hothouse lily genoemd, in bloei te krijgen.

Op 3 augustus 1849 bracht Paxton een zaailing mee uit Kew en plantte het in een grote, verwarmde tank in een warme kas. De groeikracht van het plantje en de optimale groeiomstandigheden waarin het terecht kwam deden hun werk. Binnen twee maanden produceerde de lelie bladeren van 1,20 meter doorsnee en nog weer een maand later was een eerste bloemknop zichtbaar. De brieven waarin Paxton minutieus verslag doet van het hele groei- en bloeiproces lezen als een spannend jongensboek. Op 8 november ging de eerste bloem open en felicitaties uit het hele land stroomden binnen. Zes dagen later, op 14 november, reisde Paxton naar Windsor om een bloem en een blad aan te bieden aan – wie anders dan – koningin Victoria.

Over Paxton zijn veel verhalen te vertellen, maar vandaag beperk ik me tot het feit dat hij met zijn horticulturele en technologische experimenten aan de wieg stond van een typisch Victoriaans fenomeen: de conservatory. Deze warme serre van gietijzer en glas, aangebouwd aan het huis, werd in de loop van het Victoriaanse tijdperk razend populair bij de gegoede burgerij. Het was er licht, het was er warm, het was er broeierig en het was privé. Tropische en subtropische planten werden verzorgd en bloemen werden geplukt. Een perfecte plek voor de vrouw des huizes. En de hothouse lily werd een voor de hand liggende metafoor voor deze Victoriaanse vrouw in haar exotische en tegelijkertijd volledig gecontroleerde speelkamer.

*De naam Victoria regia is later gewijzigd. Vandaag de dag worden in het genus Victoria twee soorten onderscheiden, te weten Victoria amazonica (de eerder Victoria regia) en Victoria cruziana.